ਇੰਡੀਆ ਦਾ ਡਿਫੈਂਸ ਟੈਕ ਗੋਲਡ ਰਸ਼! ਜਦੋਂ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵਾਰ ਚੈਸਟਸ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਟਾਰਟਅਪਸ ਉੱਡਦੇ ਹਨ!

ਭਾਰਤ ਦਾ ਡਿਫੈਂਸ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਸੈਕਟਰ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਦਾ ਹੌਟਬੈੱਡ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਟਾਰਟਅਪਸ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਖਪਤਕਾਰ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸਨ, ਹੁਣ ਸਰਕਾਰੀ ਸਮਰਥਨ, ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਡਿਫੈਂਸ ਵੱਲ ਮੁੜ ਰਹੇ ਹਨ।

ਡਿਫੈਂਸ ਟੈਕ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਦੀ ਉਡਾਨ

• ਭਾਰਤੀ ਡਿਫੈਂਸ-ਟੈਕ ਸਟਾਰਟਅਪ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਿਗੰਤਾਰਾ (Digantara) ਵਰਗੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਜੋ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਮੂਵਮੈਂਟ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ (satellite movement intelligence) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹਨ, $65 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
• ਇਹ ਉਛਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਟਾਰਟਅਪ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੈਂਚਰ ਕੈਪੀਟਲ ਫਰਮਾਂ ਨਿਵੇਸ਼ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਲਈ ਖਪਤਕਾਰ ਐਪਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਦੇਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
• ਟਾਟਾ, ਕਲਿਆਣੀ ਅਤੇ ਮਹਿੰਦਰਾ ਵਰਗੇ ਸਥਾਪਿਤ ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਇਸ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਪਰ ਸਟਾਰਟਅਪਸ ਅਕਸਰ ਚੁਸਤੀ (agility) ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਕਨੀਕੀ ਹੱਲ (specialized technological solutions) ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਰਣਨੀਤਕ ਧੱਕਾ

• ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ "ਸਵਦੇਸ਼ੀਕਰਨ" (Indigenisation) ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਟੀਚਾ ਡਿਫੈਂਸ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਖਰੀਦ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ (self-sufficiency) ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੈ।
• "ਇਨੋਵੇਸ਼ਨਜ਼ ਫਾਰ ਡਿਫੈਂਸ ਐਕਸਲੈਂਸ" (IDEX) ਵਰਗੀਆਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ, ਜੋ 2018 ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਖਾਸ ਫੌਜੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਟਾਰਟਅਪਸ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਫੰਡ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਕਸਰ ਸਫਲ ਪ੍ਰੋਟੋਟਾਈਪਾਂ ਲਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਆਰਡਰ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਇਸ ਸਰਕਾਰੀ ਸਮਰਥਨ ਨੇ ਇਸ ਸੈਕਟਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁਲਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਕੰਪਨੀਆਂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
• ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਅਰਬਾਂ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ "ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਪ੍ਰੋਕਿਊਰਮੈਂਟ" (Emergency Procurement) ਨੂੰ ਵੀ ਹੁਲਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਮੁੜ ਭਰਨ ਅਤੇ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਕਾਊਂਟਰ-ਡਰੋਨ ਸੁਰੱਖਿਆ (counter-drone defences) ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।

ਫਰੰਟ ਲਾਈਨਜ਼ ਤੋਂ ਸਬਕ

• ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਹੋਏ ਹਵਾਈ ਅਤੇ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਵਰਗੇ ਹਾਲੀਆ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰੱਖਿਆ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
• ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ (Operation Sindoor) ਵਰਗੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡਰੋਨ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤਾ (drone saturation) ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਏਅਰ ਡਿਫੈਂਸ ਸਿਸਟਮਾਂ 'ਤੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਅਸਲ ਖਤਰਿਆਂ ਨੂੰ ਡਿਕੋਇਸ (decoys) ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ।
• ਇਹ ਅਸਲ-ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਟਾਰਟਅਪਸ ਨੂੰ ਅਨਮੋਲ ਫੀਡਬੈਕ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਡਿਗੰਤਾਰਾ ਵਰਗੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਲਈ ਮਾਲੀਆ ਵਧਿਆ ਹੈ।
• ਸਟਾਰਟਅਪਸ ਹੁਣ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤਰੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੀਆਂ ਜੰਮਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਤੱਕ, ਕਠੋਰ ਵਾਤਾਵਰਣਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਅਸਲ-ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ

• ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਡਿਫੈਂਸ-ਟੈਕ ਸਟਾਰਟਅਪਸ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ "ਡਿਊਲ-ਯੂਜ਼" ਕੰਪੋਨੈਂਟਸ (dual-use components) ਵੇਚਣ ਬਾਰੇ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ।
• ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਿਰਯਾਤ ਕੰਟਰੋਲ ਕਾਨੂੰਨ ਵੀ ਮਾਰਕੀਟ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
• ਸਥਾਪਿਤ ਫਰਮਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ ਵੱਡਾ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਾਧਾ (scaling up) ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪੂੰਜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
• ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਟੈਕ ਯੂਨੀਕੋਰਨ (unicorns) ਹਨ, ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਡਿਫੈਂਸ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਯੂਨੀਕੋਰਨ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮੁੱਲ ਵਾਧੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਭਾਵ

• ਡਿਫੈਂਸ ਟੈਕ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤੇਜ਼ੀ, ਘਰੇਲੂ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਦਰਾਮਦ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਘਟਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ।
• ਇਹ ਉੱਚ-ਹੁਨਰਮੰਦ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਕਨੀਕੀ ਨਵੀਨਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
• ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਰਕਾਰੀ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਿਟਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੈਕਟਰ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਡਿਫੈਂਸ ਪ੍ਰੋਕਿਊਰਮੈਂਟ ਚੱਕਰਾਂ ਅਤੇ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਜੋਖਮ ਵੀ ਹਨ।
• ਪ੍ਰਭਾਵ ਰੇਟਿੰਗ: 8/10

ਮੁਸ਼ਕਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ

• ਸਵਦੇਸ਼ੀਕਰਨ (Indigenisation): ਆਯਾਤ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਘਰੇਲੂ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਜਾਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ।
• ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਪ੍ਰੋਕਿਊਰਮੈਂਟ (Emergency Procurement): ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਬਲ ਤੁਰੰਤ ਜਾਂ ਅਣਦੇਖੇ ਖਤਰਿਆਂ ਜਾਂ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਉਪਕਰਨ ਜਾਂ ਸਪਲਾਈ ਜਲਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਕਸਰ ਲੰਬੀਆਂ ਮਿਆਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਈਪਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
• ਡਿਊਲ-ਯੂਜ਼ ਕੰਪੋਨੈਂਟਸ (Dual-use Components): ਭਾਗ ਜਾਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਦੋਵਾਂ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਯੂਨੀਕੋਰਨ (Unicorn): ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਟਾਰਟਅਪ ਕੰਪਨੀ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਲ $1 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ।
• ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ (Operation Sindoor): ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਹਵਾਈ ਅਤੇ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਨਾਮ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਲੋੜਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।