ਭਾਰਤੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਟੀਚਿਆਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ

ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਸਾਇੰਸ ਐਂਡ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ (CSE) ਦੁਆਰਾ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਕਮੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਨੁਸਾਰ, 64% ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਸੀ, ਅਤੇ 48.5% ਵਿੱਚ ਆਰਗੈਨਿਕ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਕਮੀ ਸੀ। ਇਹ ਨਤੀਜੇ 'ਸੋਇਲ ਹੈਲਥ ਕਾਰਡ' (SHC) ਸਕੀਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਨ। ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਪਕ ਕਮੀ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ। ਇਹ ਫਸਲ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਸਥਾਈ ਖੇਤੀ (sustainable agriculture) ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਹਤਮੰਦ ਮਿੱਟੀ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਕਾਰਬਨ ਨੂੰ ਸੀਕੁਏਸਟਰ (sequester) ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। CSE ਦੇ ਅਮਿਤ ਖੁਰਾਨਾ ਵਰਗੇ ਮਾਹਰਾਂ ਨੇ ਚਿੰਤਾ ਜਤਾਈ ਹੈ ਕਿ 2015 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮੌਜੂਦਾ SHC ਸਕੀਮ ਸਿਰਫ਼ 12 ਰਸਾਇਣਕ ਮਾਪਦੰਡਾਂ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ। ਉਹ GLOSOLAN ਵਰਗੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੂਚਕਾਂ (physical and biological indicators) ਸਮੇਤ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਦੀ ਸੀਮਤ ਪਹੁੰਚ 'ਤੇ ਵੀ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਾਇਓਚਾਰ (biomass pyrolysis ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਕਾਰਬਨ-ਅਮੀਰ ਪਦਾਰਥ) ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਸਟੋਰੇਜ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਉਮੀਦ ਜਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੱਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਕੋਈ ਮਿਆਰੀ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਭਾਵ: ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਕਮੀ, ਭੋਜਨ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਬਨ ਸੀਕੁਏਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਲਵਾਯੂ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰੇਟਿੰਗ: 8/10. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦ: ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ: ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ, ਜੋ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਫਸਲ ਦੀ ਝਾੜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਰਗੈਨਿਕ ਕਾਰਬਨ: ਸੜੇ ਹੋਏ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਰਬਨ, ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ, ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ, ਪਾਣੀ ਧਾਰਨ ਸਮਰੱਥਾ ਸੁਧਾਰਨ ਅਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸ਼ਮਨ: ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗ੍ਰੀਨਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਸੋਖਣ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾ ਕੇ। ਸੀਕੁਏਸਟਰ (Sequester): ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਫੜਨ ਅਤੇ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਗਾੜ੍ਹਾਪਣ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕੇ। ਟੈਰਾਗ੍ਰਾਮ: ਇੱਕ ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਗ੍ਰਾਮ (10^12 ਗ੍ਰਾਮ) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਦੀ ਇਕਾਈ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਕਸਰ ਕਾਰਬਨ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਥਾਈ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ: ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ, ਵੰਡਣ ਅਤੇ ਖਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਹੈ, ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਇਲ ਹੈਲਥ ਕਾਰਡ (SHC) ਸਕੀਮ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜੋ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਢੁਕਵੀਂ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਪੂਰਨ ਮੁਲਾਂਕਣ: ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਰਸਾਇਣਕ, ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਗੁਣਾਂ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਹਿਲੂਆਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਮੁਲਾਂਕਣ, ਪੂਰੀ ਸਮਝ ਲਈ। GLOSOLAN: ਗਲੋਬਲ ਸੋਇਲ ਲੈਬਾਰਟਰੀ ਨੈੱਟਵਰਕ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਸਥਾ (FAO) ਦੀ ਇੱਕ ਪਹਿਲ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। Pirolysis: ਆਕਸੀਜਨ-ਮੁਕਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ 'ਤੇ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਨ ਦੀ ਇੱਕ ਥਰਮੋਕੈਮੀਕਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਇਓਚਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਇਓਚਾਰ: ਬਾਇਓਮਾਸ ਪਾਇਰੋਲਿਸਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਚਾਰਕੋਲ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ, ਜਿਸਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ, ਪਾਣੀ ਧਾਰਨ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਸੀਕੁਏਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਧਾਰਕ ਵਜੋਂ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।