इंडियाज डिफेन्स टेक गोल्ड रश! इनोव्हेशन आणि वॉर चेस्ट्स एकत्र आल्यावर स्टार्टअप्सची भरारी!

भारताचे संरक्षण तंत्रज्ञान क्षेत्र (defence technology sector) हे नवोपक्रम (innovation) आणि गुंतवणुकीचे केंद्र बनले आहे. ग्राहक-केंद्रित ॲप्लिकेशन्सवर लक्ष केंद्रित करणारे स्टार्टअप्स आता सरकारी पाठिंबा, गुंतवणूकदारांची बदलती आवड आणि आधुनिक युद्धाच्या कठीण वास्तवामुळे संरक्षण क्षेत्राकडे वळत आहेत.

डिफेन्स टेक इकोसिस्टमची भरारी

• भारतीय डिफेन्स-टेक स्टार्टअप्सची वाढ झपाट्याने होत आहे. सॅटेलाइट मूव्हमेंट इंटेलिजन्समध्ये (satellite movement intelligence) स्पेशलाइज्ड असलेल्या डिगंतारा (Digantara) सारख्या कंपन्या 65 दशलक्ष डॉलर्सपेक्षा जास्त मूल्यांकन मिळवत आहेत.
• ही वाढ भारतातील स्टार्टअप इकोसिस्टमच्या व्यापक उत्क्रांतीचा एक भाग आहे, जिथे व्हेंचर कॅपिटल फर्म्स गुंतवणुकीच्या संधींसाठी ग्राहक ॲप्सच्या पलीकडे पाहत आहेत.
• टाटा, कल्याणी आणि महिंद्रा यांसारखे स्थापित खेळाडू देखील या इकोसिस्टमचा भाग आहेत, परंतु स्टार्टअप्स अनेकदा चपळता (agility) आणि विशेष तांत्रिक उपाय (specialized technological solutions) आणतात.

सरकारचा सामरिक दृष्टिकोन

• भारतीय सरकार सक्रियपणे "स्वदेशीकरण" (Indigenisation) ला प्रोत्साहन देत आहे, ज्याचा उद्देश संरक्षण उत्पादन आणि खरेदीमध्ये अधिक आत्मनिर्भरता मिळवणे आहे.
• "इनोव्हेशन्स फॉर डिफेन्स एक्सलन्स" (IDEX) सारख्या 2018 मध्ये सुरू केलेल्या उपक्रमांद्वारे, विशिष्ट लष्करी समस्या सोडवण्यासाठी स्टार्टअप्सना थेट निधी दिला जातो. यशस्वी प्रोटोटाइपसाठी अनेकदा किमान ऑर्डरची हमी दिली जाते.
• या सरकारी पाठिंब्यामुळे या क्षेत्राला मोठी चालना मिळाली आहे, अनुदानात (grants) लक्षणीय वाढ झाली आहे आणि शेकडो कंपन्या आकर्षित झाल्या आहेत.
• अलीकडील संघर्षांमुळे अब्जावधी डॉलर्सच्या "आपत्कालीन खरेदीला" (Emergency Procurement) देखील चालना मिळाली आहे, ज्यातील एक मोठा भाग पुरवठा पुन्हा भरण्यासाठी आणि ड्रोन व काउंटर-ड्रोन डिफेन्स (counter-drone defences) सारख्या क्षेत्रांतील नवकल्पनांवर नव्याने लक्ष केंद्रित करण्यासाठी समर्पित आहे.

आघाडीच्या मोर्च्यावरून मिळालेले धडे

• पाकिस्तानसोबत झालेल्या हवाई आणि क्षेपणास्त्र हल्ल्यांसारख्या अलीकडील संघर्षांनी भारताच्या संरक्षण क्षमतांमधील महत्त्वपूर्ण गरजा अधोरेखित केल्या आहेत.
• ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) सारख्या अनुभवांनी ड्रोनच्या अतिवापराचा (drone saturation) सामना करताना हवाई संरक्षण प्रणालींवरील ताण आणि खऱ्या धोक्यांना फसवे (decoys) पासून वेगळे करण्याचे आव्हान यासारख्या त्रुटी उघड केल्या.
• हे प्रत्यक्ष-जगातील अनुभव स्टार्टअप्सना अमूल्य अभिप्राय देतात, ज्यामुळे त्यांना आधुनिक संघर्षाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी त्यांची वैशिष्ट्ये आणि सेवांमध्ये सुधारणा करावी लागते, परिणामी डिगंतारासारख्या कंपन्यांच्या महसुलात वाढ झाली आहे.
• स्टार्टअप्स आता मैदानी प्रदेशांपासून ते उत्तरेकडील सीमेवरील गोठवणाऱ्या उंचीपर्यंत, कठोर वातावरणात जुळवून घेत, आपल्या उत्पादनांची प्रत्यक्ष जगात चाचणी करत आहेत.

आव्हाने आणि भविष्यातील महत्त्वाकांक्षा

• वाढ असूनही, डिफेन्स-टेक स्टार्टअप्सना अडथळ्यांचा सामना करावा लागत आहे. पाश्चात्त्य कंपन्या 'डुअल-यूज' घटक (dual-use components) विकताना, विशेषतः संवेदनशील प्रोग्राम्ससाठी, सावध असू शकतात.
• भारताचे स्वतःचे निर्यात नियंत्रण कायदे देखील बाजारातील संधी मर्यादित करतात.
• स्थापित कंपन्यांशी स्पर्धा करण्यासाठी आणि परदेशी बाजारपेठेत प्रवेश करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन (scaling up) करण्यासाठी खाजगी भांडवलाची उपलब्धता हे एक महत्त्वपूर्ण आव्हान आहे.
• भारतात अनेक टेक युनिकॉर्न्स (unicorns) असले तरी, अजूनही आपला पहिला डिफेन्स-संबंधित युनिकॉर्न मिळवण्याचा प्रयत्न करत आहे, जे भविष्यातील वाढ आणि मूल्यांकन वाढीची क्षमता दर्शवते.

परिणाम

• डिफेन्स टेकमधील ही तेजी, देशांतर्गत क्षमतांना प्रोत्साहन देऊन आणि परदेशी शस्त्रास्त्रांवरील अवलंबित्व कमी करून भारताच्या राष्ट्रीय सुरक्षेला बळकट करेल.
• हे उच्च-कुशल नोकऱ्यांची निर्मिती करते आणि अनेक वैज्ञानिक व अभियांत्रिकी शाखांमध्ये तांत्रिक नवकल्पनांना चालना देते.
• गुंतवणूकदारांसाठी, हे एक वाढणारे क्षेत्र आहे ज्यामध्ये मजबूत सरकारी पाठिंबा आणि महत्त्वपूर्ण परताव्याची क्षमता आहे, जरी त्यात संरक्षण खरेदी चक्र आणि भू-राजकीय घटकांशी संबंधित धोके देखील आहेत.
• प्रभाव रेटिंग: 8/10

कठीण शब्दांचे स्पष्टीकरण

• स्वदेशीकरण (Indigenisation): आयातीवर अवलंबून राहण्याऐवजी, देशांतर्गत देशात वस्तू किंवा तंत्रज्ञान विकसित करण्याची आणि तयार करण्याची प्रक्रिया.
• आपत्कालीन खरेदी (Emergency Procurement): एक प्रक्रिया ज्याद्वारे संरक्षण दल तात्काळ किंवा अनपेक्षित धोक्यांना किंवा कार्यात्मक गरजांना प्रतिसाद म्हणून आवश्यक उपकरणे किंवा पुरवठा लवकर मिळवू शकतात, अनेकदा लांबलेल्या मानक खरेदी प्रक्रियेला टाळून.
• डुअल-यूज घटक (Dual-use Components): नागरिक आणि लष्करी दोन्ही अनुप्रयोगांसाठी वापरल्या जाऊ शकणाऱ्या वस्तू किंवा तंत्रज्ञान.
• युनिकॉर्न (Unicorn): 1 अब्ज डॉलर्सपेक्षा जास्त मूल्यांकन असलेली खाजगीरित्या आयोजित स्टार्टअप कंपनी.
• ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor): संरक्षण गरजांवरील परिणाम स्पष्ट करण्यासाठी लेखात नमूद केलेल्या अलीकडील हवाई आणि क्षेपणास्त्र संघर्षाचे एक काल्पनिक नाव.