🚨 AI चा दणका: भारतातील डिजिटल पेमेंट्सना रिअल-टाइम फ्रॉड शील्ड!

रिझर्व्ह बँक इनोव्हेशन हब (RBIH) डिजिटल पेमेंट्स इंटेलिजन्स प्लॅटफॉर्म (DPIP) नावाचा एक महत्त्वाचा नवीन डिजिटल पब्लिक इन्फ्रास्ट्रक्चर तयार करत आहे. हा प्लॅटफॉर्म आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) चा वापर करून भारतातील प्रत्येक डिजिटल व्यवहारासाठी रिअल-टाइम रिस्क स्कोर प्रदान करेल. बँका आणि पेमेंट सेवा प्रदात्यांना व्यवहार पूर्ण होण्यापूर्वी संशयास्पद व्यवहार ओळखण्याची आणि ध्वजांकित करण्याची क्षमता देणे, जेणेकरून भारतातील डिजिटल पेमेंट इकोसिस्टमची सुरक्षा अधिक मजबूत होईल, हा याचा उद्देश आहे.

RBIH चे CEO, साहिल किनी यांनी स्पष्ट केले की DPIP कोणतीही संवेदनशील कच्ची व्यवहार डेटा शेअर करणार नाही, त्याऐवजी एक 'रिस्क सिग्नल' शेअर करेल. यामुळे संस्थांना गोपनीयता राखताना, जलद डेटा-आधारित निर्णय घेता येतील. ही पुढाकार UPI आणि डिजिटल पेमेंट फसवणूक, फिशिंग आणि मनी लॉन्ड्रिंगसाठी वापरल्या जाणाऱ्या 'मूल खात्यां'च्या (mule accounts) गैरवापराबाबत वाढत्या चिंतांना थेट प्रतिसाद आहे. मूल खाती म्हणजे गुन्हेगारांनी बेकायदेशीरपणे मिळवलेले पैसे स्वीकारण्यासाठी आणि हस्तांतरित करण्यासाठी वापरलेली बँक खाती.

DPIP च्या काही प्रमुख क्षमतांमध्ये मशीन लर्निंग (Machine Learning) वापरून असामान्य नमुने शोधणारी AI-आधारित फसवणूक ओळखणे, वित्तीय संस्थांमध्ये रिअल-टाइम इंटेलिजन्स शेअरिंग आणि वारंवार फसवणूक करणाऱ्यांना आणि फसव्या खात्यांचा मागोवा घेण्यासाठी एक केंद्रीकृत नोंदणी (registry) यांचा समावेश आहे. हे प्री-ट्रांजेक्शन अलर्ट्स (pre-transaction alerts) देखील देईल. मशीन लर्निंग हे AI चे एक उप-क्षेत्र आहे, जे सिस्टमला डेटावरून शिकण्यास, नमुने ओळखण्यास आणि कमी मानवी हस्तक्षेपासह निर्णय घेण्यास अनुमती देते.

RBIH 'मुल हंटर' (Mule Hunter) नावाचे AI मॉडेल देखील विकसित करत आहे, ज्याची मनी लॉन्ड्रिंगसाठी वापरल्या जाणाऱ्या मूल खात्यांचा शोध घेण्याची अचूकता सुमारे 90% आहे, आणि हे बँकांनी आधीच मोठ्या प्रमाणावर स्वीकारले आहे. रिअल-टाइम रिस्क स्कोर हा व्यवहाराच्या फसव्या किंवा धोकादायक असण्याच्या संभाव्यतेचे एक डायनॅमिक मूल्यांकन आहे, ज्याची गणना व्यवहार होताच त्वरित केली जाते.

परिणाम (Impact): या पुढाकारामुळे भारतातील वेगाने वाढणाऱ्या डिजिटल पेमेंट लँडस्केपमध्ये विश्वास आणि सुरक्षितता लक्षणीयरीत्या वाढेल अशी अपेक्षा आहे. फसवणूक सक्रियपणे ओळखणे आणि रोखणे यामुळे, ते व्यक्ती आणि व्यवसायांसाठी आर्थिक नुकसान कमी करू शकते, वित्तीय संस्थांचे संरक्षण करू शकते आणि डिजिटल पेमेंट पद्धतींचा अधिक स्वीकार करण्यास प्रोत्साहन देऊ शकते. अशा प्रगत, AI-आधारित प्रणालींचा विकास वित्तीय प्रणालीची अखंडता राखण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. डिजिटल पब्लिक इन्फ्रास्ट्रक्चर म्हणजे ओळख, पेमेंट किंवा डेटा एक्सचेंजसारख्या आवश्यक सेवा समाजाला प्रदान करणारी मूलभूत डिजिटल प्रणाली.