ભારતીય જમીનમાં મુખ્ય પોષક તત્વોની ગંભીર ઉણપ, કૃષિ અને આબોહવા લક્ષ્યો માટે જોખમ

સેન્ટર ફોર સાયન્સ એન્ડ એન્વાયર્નમેન્ટ (CSE) દ્વારા તાજેતરમાં હાથ ધરવામાં આવેલા અભ્યાસમાં ભારતીય જમીનમાં આવશ્યક પોષક તત્વોની ગંભીર ઉણપ સામે આવી છે. આ મૂલ્યાંકન મુજબ, 64% જમીનના નમૂનાઓમાં નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ ઓછું હતું, અને 48.5% નમૂનાઓમાં ઓર્ગેનિક કાર્બનની ઉણપ હતી. આ તારણો 'સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ' (SHC) યોજના હેઠળ એકત્રિત કરાયેલા સરકારી ડેટા પર આધારિત છે. પોષક તત્વોની આ વ્યાપક ઉણપના ગંભીર પરિણામો છે. તે પાકની ઉત્પાદકતા ઘટાડીને ટકાઉ ખેતી (sustainable agriculture) ને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને આબોહવા પરિવર્તન સામે લડવાના ભારતના પ્રયાસોમાં અવરોધ ઊભો કરી શકે છે, કારણ કે તંદુરસ્ત જમીન વાતાવરણીય કાર્બનને સંગ્રહિત (sequester) કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. CSE ના અમિત ખુરાના જેવા નિષ્ણાતોએ ચિંતા વ્યક્ત કરી છે કે, 2015 માં શરૂ કરાયેલી વર્તમાન SHC યોજના ફક્ત 12 રાસાયણિક પરિમાણો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે અને ભારતના નોંધપાત્ર સંખ્યામાં ખેડૂત પરિવારો સુધી પહોંચી શકી નથી. તેઓ GLOSOLAN જેવા આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ દ્વારા ભલામણ કરાયેલ, જમીનના ભૌતિક અને જૈવિક સૂચકાંકો (physical and biological indicators) સહિત વધુ સર્વગ્રાહી મૂલ્યાંકનની હિમાયત કરી રહ્યા છે. અહેવાલમાં ખાતરના વર્તમાન ઉપયોગની પદ્ધતિઓની બિનકાર્યક્ષમતાઓ અને ઓર્ગેનિક ખેતીના ઉપક્રમોની મર્યાદિત પહોંચ પર પણ પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે. બાયોચાર (biomass pyrolysis થી બનેલો કાર્બન-સમૃદ્ધ પદાર્થ) જમીનની ફળદ્રુપતા અને કાર્બન સંગ્રહને સુધારવા માટે એક આશાસ્પદ ઉકેલ તરીકે ઓળખાય છે, પરંતુ હાલમાં ભારતમાં તેના ઉત્પાદન માટે કોઈ માનક પ્રોટોકોલ નથી. અસર: આ પરિસ્થિતિ ભારતના ખાદ્ય સુરક્ષા માટે નોંધપાત્ર જોખમ ઊભું કરે છે, જે કૃષિ ઉત્પાદનમાં ઘટાડો, ખાદ્ય પદાર્થોના ભાવમાં વધારો અને ખેડૂતોની આવકમાં ઘટાડો તરફ દોરી શકે છે. તે કાર્બન સંગ્રહ સંબંધિત રાષ્ટ્રીય આબોહવા લક્ષ્યોને પણ અસર કરે છે. રેટિંગ: 8/10. મુશ્કેલ શબ્દો: નાઇટ્રોજન: છોડના વિકાસ માટે જરૂરી એક મુખ્ય પોષક તત્વ, જે પાંદડાઓના વિકાસ અને એકંદર પાકની ઉપજને અસર કરે છે. ઓર્ગેનિક કાર્બન: વિઘટિત કાર્બનિક પદાર્થોમાંથી મેળવેલો કાર્બન, જે જમીનની રચના જાળવવા, ફળદ્રુપતા વધારવા, પાણી ધારણ ક્ષમતા સુધારવા અને ફાયદાકારક જમીનના સૂક્ષ્મજીવાણુઓને ટેકો આપવા માટે નિર્ણાયક છે. આબોહવા પરિવર્તન શમન: આબોહવા પરિવર્તનની તીવ્રતા ઘટાડવા માટેના પગલાં અને વ્યૂહરચના, મુખ્યત્વે ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઉત્સર્જન ઘટાડીને અથવા આ વાયુઓને શોષી લેવાની કુદરતી સિસ્ટમની ક્ષમતા વધારીને. સંગ્રહ (Sequester): વાતાવરણીય કાર્બન ડાયોક્સાઇડને કેપ્ચર કરીને સંગ્રહ કરવાની પ્રક્રિયા, ઉદાહરણ તરીકે જમીનમાં અથવા જંગલોમાં, જેથી વાતાવરણમાં તેની સાંદ્રતા ઘટી શકે. ટેરાગ્રામ: એક ટ્રિલિયન ગ્રામ (10^12 ગ્રામ) બરાબર દળનો એકમ, જેનો ઉપયોગ ઘણીવાર કાર્બન જેવી મોટી માત્રાને માપવા માટે થાય છે. ટકાઉ ખાદ્ય પ્રણાલીઓ: પર્યાવરણનું રક્ષણ કરતી, આર્થિક રીતે સધ્ધર અને સામાજિક રીતે ન્યાયી ખોરાક ઉત્પાદન, વિતરણ અને વપરાશની પદ્ધતિ, જે દરેક માટે લાંબા ગાળાની ખાદ્ય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરે છે. સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ (SHC) યોજના: ભારતમાં એક સરકારી કાર્યક્રમ જે ખેડૂતોને તેમની જમીનના પોષક તત્વો વિશે વિગતવાર માહિતી અને જમીનના સ્વાસ્થ્યને સુધારવા માટે યોગ્ય ખાતરના ઉપયોગ અંગે ભલામણો પૂરી પાડે છે. સર્વગ્રાહી મૂલ્યાંકન: જમીનના રાસાયણિક, ભૌતિક અને જૈવિક ગુણધર્મો જેવા વિષયના તમામ સંબંધિત પાસાઓને ધ્યાનમાં લેતું સંપૂર્ણ મૂલ્યાંકન, સંપૂર્ણ સમજણ માટે. GLOSOLAN: ગ્લોબલ સોઇલ લેબોરેટરી નેટવર્ક, યુનાઇટેડ નેશન્સના ફૂડ એન્ડ એગ્રીકલ્ચર ઓર્ગેનાઇઝેશન (FAO) ની એક પહેલ છે જેનો ઉદ્દેશ્ય જમીન પ્રયોગશાળા પદ્ધતિઓ અને ડેટાને સુસંગત કરવાનો છે. Pirolysis: ઓક્સિજન-મુક્ત વાતાવરણમાં ઉચ્ચ તાપમાને જૈવિક પદાર્થોને વિઘટિત કરવાની એક થર્મોકેમિકલ પ્રક્રિયા, જે સામાન્ય રીતે બાયોચાર ઉત્પન્ન કરવા માટે વપરાય છે. બાયોચાર: બાયોમાસ પાયરોલિસિસ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ ચારકોલનો એક પ્રકાર, જે જમીનની ગુણવત્તા, પાણી ધારણ ક્ષમતા અને કાર્બન સંગ્રહને સુધારવા માટે માટીમાં એક સુધારક તરીકે ઉમેરવામાં આવે છે.